Cırtatan otu, Kabukgiller familyasından gelen bir bitkidir. Acı düvelek, acı hıyar, eşek hıyarı, acı dülek, hıyarcık, cırtlak, şeytan keleği, acı kavun, yabani hıyar gibi farklı adlarla anılabilmektedir. Cırtatan otunun çoğu kez meyveleri kullanılmakla beraber kimi yörelerde kök kısımları da kullanılmaktadır. Çok zehirli bir bitki olması sebebi ile doktorlar tarafından ya da bitki konusunda Uzman kişiler gözetiminde kullanılmalıdır.
Bu bitki Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Türkiye; Orta Doğu, Kafkaslar ve Türkistan'da yabani bir biçimde geniş bir alana yayılmıştır. Bu bitki çoğunlukla kumsal alanlar, viraneler, yol kenarları ve güneşe doğru olan yamaç yerlerde yaygın olarak yetişme alanı bulmuştur. Yaprakları grimsi yeşil, kalp biçiminde, kimi zaman üç toplu, kenar kısımları kertikli, düzensiz dalgalı ve alt kısmı tüylü bir yapıdadır. Çiçekleri göbek kısmına doğru çan biçiminde orta kısımdan uç kesimlere doğru beş parçalı, yıldız biçiminde, uç kısımları beyazımsı sarı ve iç kısma doğru koyu sarı tondadır. Meyve oluşumları 3-5 cm uzunluğunda ve 2-3 cm çapındadır. Meyveleri uç kısımlara doğru eliptik ve orta kısmı oval biçimde olup, ilk olarak grimsi yeşil, ardından olgunlaşınca grimsi sarı bir ton alır. Üst kısmı tüylü ve pürtüklü bir yapıdadır. İç kısmında 20-30 tane çekirdek bulundurmaktadır. Meyvenin iç kısmı üç kısım olup meyve olgunlaşmaya başlayınca ya da kendisine temas edilince içerisinde var olan tohumlar ve sıvı 1,5-3 m uzaklığa kadar cırt diye bir ses çıkararak fırlamaktadır.
Bu sebeple bu bitkiye cırtatan otu ya da cırtlak denmektedir. Yerde sürünerek ilerleyen bir bitkidir. Boyu 0,5-m'ye kadar ulaşmaktadır.
Özel olarak yetiştiriciliği yapılacaksa Mart-Nisan aylarında saksı, kasa ya da seralarda yetiştirilen fideleri mayıs ayında bahçelere ve tarlalara ekilmektedir. Ağustos-Eylül aylarında hasat zamanı gelen cırtatan meyveleri taze olacak biçimde tentür ya da ilaç oluşumunda kullanılmaktadır. Cırtatan otunun meyve ve kökleri iltihap engelleyici, antiseptik, idrar söktürücü ve bağırsak çalıştırıcıdır.
Kullanımı: Eski çağlardan beri Anadolu'da bu cırtatan otunun meyvesinin suyu sinüzit rahatsızlığının tedavisinde kullanılmıştır. Cırtatan meyvesi ilk olarak İbn-i Manzur tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Sinüzitten ziyade romatizma, siyatik, karaciğerin iltihaplanması, sarılık, safra arttırıcı, bağırsak çalıştırıcıdır ve ödem oluşumlarına karşı da kullanılabilmektedir. Eğer önerilen dozun dışına çıkılırsa zehirlenmelere sebep olmaktadır.
Çayı: Cırtatan bitkisinin kökü çay olarak değerlendirilirken meyve kısımları da tentür yapımında kullanılmaktadır. Meyve kısımları çay olarak kullanılmaz zira çok tesirlidir. Kök kısımlarından ik, i kahve kaşığı demliğe eklenir ve üstüne 300-400 ml kaynamış su eklenerek tekrar hafif bir biçimde kaynatılır. Cırtatanın kökü 7-10 dakika kadar demlenmeye bırakıldıktan sonra süzülüp içilir.
Homeopati'de: Cırtatan meyvelerinin suyu ilk olarak bir şişeye doldurulur. Daha sonra iç suları boşalmış olan meyveleri de doğranarak eklenir. Üzerine %70'lik alkol (Etanol) ilave edilir. Cırtatan meyvesinin suyu ve meyve ağırlığı 40-60 gr alkolün ise 450-550 ml kadar olması gerekmektedir. Güneş almayan bir alanda 4-6 hafta arasında dinlendirilmesinin ardından süzülerek gün içerisinde 3-4 kez 10 damla kadar alınır. Eğer burun deliklerine damlatılacak ise gün içerisinde 3-4 kez 2-3 damla damlatılır iki hafta boyunca. Burna damlatıldıktan sonra burundan iltihap gibi sarı bir su akmaktadır. Bu suda sinüzitin rahatlamasına sebep olmaktadır.
Yan etkileri ise şu şekildedir: Reçetesine uygun kullanıldığı takdirde herhangi bir sorun ile karşılaşılmaz. Fakat bu bitkinin suyu saf olarak kullanıldığı takdirde zehirlenmelere sebep olabilmektedir.
Zehirlenme belirtileri ise; ishal olma, kusma, mide bulanması, boğaz kısmında kaşıntı, midenin ekşimesi, iştah da belirgin bir azalış, kimi insanlarda üşüme kimilerinde de ateşin yükselmesi gibi durumlarla karşılaşılır.
